ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΑΣΙΑ

ΠΡΟΠΟΜΠΟΣ Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ
ΤΩΝ ΗΠΑ
ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΝ ΠΟΛΩΝ

ΤΟΥ ΔΡ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΡΙΒΑ*

Στα προηγούμενα άρθρα στα «Επίκαιρα» είχαμε αναφερθεί στην πιθανότητα η Ρωσία να εξελιχθεί στην κορυφαία δύναμη στο διαμορφούμενο πολυπολικό διεθνές σύστημα. Είναι δεδομένο ότι η άποψη αυτή φαντάζει από αφελής έως εξοργιστικά εξωπραγματική στη μεγάλη πλειονότητα των Ελλήνων, που εδώ και δεκαετίες έχουν συστηματικά εκπαιδευτεί να δέχονται ως θέσφατο την άποψη ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν, είναι και θα παραμείνουν ο κυρίαρχος του πλανήτη. Ακόμη και οι πλέον «αιρετικοί» («κλικ» εδώ) εξετάζουν το ενδεχόμενο η Κίνα να είναι ο επόμενος «μεγάλος παίκτης» του διεθνούς συστήματος. Επ' ουδενί όμως η Ρωσία.
Στην πραγματικότητα, η άποψη ότι η Ρωσία των επομένων δεκαετιών μπορεί να εξελιχθεί στην κορυφαία, αν όχι στην κυρίαρχη, δύναμη του πλανήτη αποτελεί φυσική συνέπεια των αγγλοσαξονικών - αμερικανικών γεωπολιτικών θεωριών.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την αντίληψη του θεμελιωτή της αγγλοσαξωνικής γεωπολιτικής σκέψης Sir Halford Mackinder, η κυρίαρχη στεριά του πλανήτη είναι το σύμπλεγμα Ευρασίας - Αφρικής, το οποίο ονομάζει «Παγκόσμια Νήσο» ("World Island"). Το κυρίαρχο δε κομμάτι σε αυτό το σύστημα είναι η Ευρασία. Και το κυρίαρχο κομμάτι της Ευρασίας είναι αυτό που ο Mackinder ονόμασε "Heartland", η καρδιά, δηλαδή, της Ευρασίας, η οποία ταυτίζεται με τη Ρωσία και με αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε «εγγύς εξωτερικό» ("near abroad") της Ρωσίας. Με βάση την αντίληψη αυτή, ο Mackinder διατύπωσε το διάσημο απόφθεγμά του «όποιος κυριαρχεί στην Ανατολική Ευρώπη ελέγχει τη Heartland, όποιος ελέγχει τη Heartland κυριαρχεί στην Παγκόσμια Νήσο και όποιος κυριαρχεί στην Παγκόσμια Νήσο ελέγχει τον κόσμο». Με άλλα λόγια, η Ρωσία θεωρείται ο εν δυνάμει κυρίαρχος του πλανήτη.
Βέβαια, η θεωρία αυτή μεταλλάχθηκε το 1944 από τον Nicholas Spykman, ο οποίος υποστήριξε ότι ο κυρίαρχος του κόσμου δεν είναι αυτός που κατέχει τη Heartland, αλλά τη Rimland, τον δακτύλιο γύρω από τη Heartland, δηλαδή την περιφέρεια της Ευρασίας. Με άλλα λόγια, το «κλουβί» που εμποδίζει τη «ρωσική άρκτο» αφενός μεν να αξιοποιήσει τη γεωγραφική θέση στο κέντρο της Ευρασίας, ώστε να ελέγχει την περιφέρειά της, αφετέρου δε να αποκτήσει πρόσβαση στις ανοικτές ωκεάνιες εκτάσεις και στις κρίσιμης σημασίας κλειστές θάλασσες του πλανήτη, με προεξάρχουσα την Ανατολική Μεσόγειο. Έτσι, ο Spykman επαναδιατύπωσε το απόφθεγμα του Mackinder λέγοντας ότι «όποιος κυριαρχεί στη Rimland κυριαρχεί στην Ευρασία και αυτός ορίζει τις μοίρες του κόσμου» [σ.σ.: για περισσότερες πληροφορίες για τις θεωρίες των Mackinder και Spykman βλέπε τα συγγράμματα των εκδόσεων GEOLAB - Παπαζήσης σε επιστημονική επιμέλεια Ι.Θ.Μάζη: 1) Nicholas J. Spykman, Η γεωγραφία της ειρήνης και 2) Sir Halford G. Mackinder, Δημοκρατικά ιδεώδη και πραγματικότητα & άλλες τρεις εισηγήσεις].
Η αντίληψη αυτή αποτέλεσε τη βάση της ψυχροπολεμικής γεωστρατηγικής των ΗΠΑ [διευκρίνιση ιστολογίου «Εσχάτη Γραμμή Ανασχέσεως»: όλους τους υπερσυνδέσμους του κειμένου, τους τοποθέτησε ο Διηνέκης] και έδωσε σχήμα και μορφή στη στρατηγική της «Ανάσχεσης» ("Containment") της Σοβιετικής Ένωσης. Σε μεγάλο βαθμό, μάλιστα, η συγκεκριμένη στρατηγική συνεχίζει να ισχύει και σήμερα. Στο σημείο αυτό θα πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι με βάση την αντίληψη αυτή, η οποία, επαναλαμβάνουμε, είναι αγγλοσαξωνική - αμερικανική, ολόκληρη η αμερικανική ήπειρος είναι δευτερεύουσας σημασίας στεριά, εξαρτώμενη από την Ευρασία και κατά συνέπεια δεν μπορεί να διεκδικήσει από μόνη της κυρίαρχο ρόλο στο διεθνές σύστημα.
Η αμερικανική γεωστρατηγική, λοιπόν, έδωσε έμφαση στον έλεγχο της Rimland, συνδυάζοντας τη θεωρία των Mackinder - Spykman με τις αντιλήψεις του Alfred Thayer Mahan, ο οποίος θεωρούσε ως κλειδί για την παγκόσμια κυριαρχία τη ναυτική ισχύ και τον έλεγχο των ωκεανών (διαβάστε κι αυτά εδώ κι εδώ). Άρα στην αμερικανική γεωστρατηγική η Rimland θεωρείται προέκταση των ωκεάνιων εκτάσεων και «πατάει» πάνω στη ναυτική ισχύ των ΗΠΑ. Το πρόβλημα για τους Αμερικανούς είναι ότι η Rimland δεν υφίσταται πλέον.

Το τέλος της Rimland

Καταρχάς, όπως έχουμε υποστηρίξει και σε προηγούμενα άρθρα στα «Επίκαιρα», η διαφαινόμενη τήξη του στρώματος των αρκτικών πάγων απελευθερώνει τη Ρωσία από τον Βορρά. Αν κοιτάξει κανείς τους σχετικούς χάρτες θα δει ότι η Rimland δεν είναι ακριβώς δακτύλιος, αλλά ημιδακτύλιος, με τον Αρκτικό Ωκεανό να θεωρείται μη προσπελάσιμος. Αυτό όμως δεν ισχύει πια.
Επιπροσθέτως, νέες πολεμικές τεχνολογίες και μεθοδολογίες, προερχόμενες κυρίως από την Κίνα, θέτουν εν αμφιβόλω την κυριαρχία των ΗΠΑ στα εγγύς ύδατα γύρω από την Ευρασία αλλά και τις κλειστές θάλασσες στο εσωτερικό της «Παγκόσμιας Νήσου».

Τις τεχνολογίες και μεθοδολογίες αυτές τις έχουμε εξετάσει αναλυτικά σε προηγούμενα άρθρα στα «Επίκαιρα». Εδώ αρκεί να πούμε ότι αιχμή του δόρατος αυτής της νέας πραγματικότητας στις διεθνείς ισορροπίες ισχύος είναι οι κατευθυνόμενοι βαλλιστικοί πύραυλοι εναντίον πλοίων (ASBM), οι οποίοι θέτουν πρωτόγνωρες προκλήσεις στην αμερικανική ναυτική ισχύ («κλικ» εδώ). Έτσι, δημιουργείται ένα εν δυνάμει χάσμα μεταξύ των ωκεάνιων εκτάσεων, όπου συνεχίζουν να κυριαρχούν οι ΗΠΑ, και της περιφέρειας της Ευρασίας. Κι έτσι, η Rimland, η οποία αποτελεί τη σύνθεση της ευρασιατικής περιφέρειας με τη ναυτική κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών στους ωκεανούς, τίθεται εν αμφιβόλω, αφού τα δύο συστατικά της στοιχεία απειλούν να αποκοπούν το ένα από το άλλο.

Εν παραλλήλω δε με την ασύμμετρη ναυτική ισχύ που αναπτύσσεται από την Κίνα, παρατηρείται και μια μεγάλη αύξηση της παραδοσιακής ναυτικής ισχύος σε πολλές χώρες της Ευρασίας αλλά και της Βόρειας Αφρικής, που αποτελεί μια επιπρόσθετη πρόκληση για τη ναυτική ισχύ των ΗΠΑ και θέτει σε κίνδυνο την ενότητα της ευρασιατικής περιφέρειας και των ωκεάνιων εκτάσεων. Συγκεκριμένα, εκτός από την ίδια την Κίνα, η οποία επιδιώκει να αναπτύξει στο κοντινό μέλλον τουλάχιστον τρεις ομάδες μάχης αεροπλανοφόρων, αντίστοιχες φιλοδοξίες έχει και η Ινδία, ενώ ακόμη και χώρες όπως η Αλγερία και η Αίγυπτος («κλικ» εδώ κι εδώ) εξελίσσονται σε τοπικές δυνάμεις, ικανές να ασκήσουν αποφασιστικό έλεγχο στη Δυτική και την Ανατολική Μεσόγειο αντιστοίχως. Έτσι, η ναυτική κυριαρχία των ΗΠΑ στις εγγύς θάλασσες γύρω από την Ευρασία, όπως και στις κλειστές θάλασσες στο εσωτερικό της «Παγκόσμιας Νήσου», καθίσταται άκρως αμφίβολη. Αυτό, πολύ απλά, συνεπάγεται ότι και η ευρασιατική περιφέρεια δεν μπορεί να λειτουργήσει όπως θα έπρεπε να λειτουργεί η Rimland. Δηλαδή ως προέκταση της ναυτικής ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών.

Απελευθερώνεται από το «κλουβί» της

Μία Ινδή αξιωματικός, ενημερώνει Ρώσους στρατιώτες κατά τη διάρκεια κοινών ασκήσεων το 2015...

Επιπλέον, όπως αναφέραμε στα προηγούμενα τεύχη των «Επικαίρων», βασικό στοιχείο της λογικής της Rimland ήταν η περιορισμένη ισχύς των κρατών που την απάρτιζαν. Στο παρελθόν, ακόμη και τα πιο ισχυρά κράτη σε αυτή, όπως η Κίνα και η Ινδία, είχαν πολύ μικρή ισχύ σε σύγκριση με τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση. Αυτό πλέον δεν συμβαίνει. Όχι μόνο η Κίνα και η Ινδία, αλλά και χώρες όπως το Ιράν, η Ινδονησία, το Βιετνάμ κ.ά. έχουν σήμερα τέτοια ισχύ που διασπά την ενότητα της Rimland και διαμορφώνει στη θέση της ανεξάρτητους πόλους ισχύος. Κι από τη στιγμή που συμβαίνει κάτι τέτοιο, με βάση, επαναλαμβάνουμε, τις αγγλοσαξωνικές - αμερικανικές αντιλήψεις, η Heartland, δηλαδή η Ρωσία, απελευθερώνεται από το «κλουβί» της και εμφανίζεται ως η κυρίαρχη δύναμη του πλανήτη.
Εδώ, βέβαια, μπορεί να προκύψει η αντίρρηση ότι δεν έχει τόσο σημασία που η Rimland εξαφανίζεται ως ενιαία ζώνη, αλλά τι είδους συμμαχίες μπορεί να επιτύχουν οι ΗΠΑ με τις κρίσιμες χώρες ή ομάδες χωρών στην ευρασιατική περιφέρεια. Όμως οι ΗΠΑ βρίσκονται στην αμερικανική ήπειρο, που αποτελεί περιθωριακή περιοχή με βάση τις δικές τους αντιλήψεις, ενώ η Ρωσία είναι η «καρδιά» της Ευρασίας, γεγονός που της επιτρέπει τεράστια περιθώρια ελιγμών. Έτσι, ναι μεν οι ΗΠΑ θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να ενισχύσουν τις σχέσεις τους με τη Δυτική Ευρώπη, διαμορφώνοντας εκ νέου ένα ισχυρό ευρωατλαντικό μέγεθος. Από τη στιγμή, ωστόσο, που η ενότητα της Rimland έχει πάψει να υφίσταται, το μέγεθος αυτό απλώς θα ωθούσε τη Ρωσία στο να ενισχύσει τις σχέσεις της με τις ασιατικές χώρες, με προεξάρχουσα την Κίνα. Στην απίθανη δε περίπτωση που η Κίνα συμμαχούσε με τις ΗΠΑ, η Ρωσία θα μπορούσε να ρίξει το βάρος στην Ινδία. Έτσι, η Κίνα θα αντιμετώπιζε την αύξηση της ισχύος ενός ιδιαίτερα επίφοβου αντιπάλου.
Επίσης, αξίζει να επισημανθεί ότι υπάρχει ένας ακόμη παράγοντας που περιορίζει τις δυνατότητες από πλευράς των ΗΠΑ αντιρωσικών πλεγμάτων στην περιφέρεια της Ευρασίας. Ο παράγοντας αυτός είναι η μείωση της ισχύος της Ρωσίας σε σύγκριση με τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, σε συνδυασμό με την αύξηση των συνεργειών της με τις χώρες στην περιφέρεια της Ευρασίας. Κατά συνέπεια, χώρες όπως η Κίνα δεν φοβούνται τη ρωσική ισχύ, όπως συνέβαινε στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Αντιθέτως, το Πεκίνο έχει κάθε λόγο να συνεργαστεί με τη Μόσχα. Κι αυτό γιατί η σημερινή Κίνα είναι πολύ πιο εξαρτημένη από τις ενεργειακές πηγές και τους φυσικούς πόρους της Ρωσίας απ' ό,τι εκείνη του Μάο.
Εν κατακλείδι, η κατάρρευση της Rimland παράλληλα με τη μείωση της ρωσικής ισχύος σε σχέση με τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης και η ενίσχυση των συνεργειών με τις χώρες στην ευρασιατική περιφέρεια επιτρέπουν στη Μόσχα να εκμεταλλευτεί τη θέση της στο κέντρο της Ευρασίας, μεταβαλλόμενη σταδιακά στη δύναμη που θα ασκεί τη μεγαλύτερη επιρροή στα δρώμενα του διεθνούς συστήματος κατά τις επόμενες δεκαετίες. Βέβαια, επειδή η πορεία των ιστορικών εξελίξεων δεν είναι γραμμική, η εξέλιξη αυτή αποτελεί μια πιθανότητα και σε καμία περίπτωση βεβαιότητα. Βεβαιότητα, ωστόσο, είναι ότι η γεωπολιτική αρχιτεκτονική της Rimland - Heartland που επέτρεπε την αμερικανική πρωτοκαθεδρία στον πλανήτη αποτελεί πια π α ρ ε λ θ ό ν.

*Διδάσκει το μάθημα της Γεωπολιτικής στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και Γεωγραφία της Ασφάλειας και των Αφοπλισμών στο Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Πηγή: Περιοδικό «Επίκαιρα», αρ. τεύχους 346, σελ. 64 - 66.